آموزش‌های اخلاقی در حوزهآموزشهای اخلاقی-گفتاری در حوزه از مقوله «موعظه» است زیرا مقصود از این آموزش‌ها بیداری، غفلت‌زدائی، یادآوری، به خود آمدن و غیره می‌باشد که همه این عناصر ارزشی در موعظه و نصیحت نهفته است و لذا باید از درس‌های اخلاق به عنوان «پیام روح» یاد کرد که سر و کارش با جان و روان حوزویان است و اگر مجموعه حوزه علمیه را همچون پیکری بدانیم قلب این مجموعه را نظام آموزشی و درس‌های اخلاق تشکیل می‌دهد. زیرا در این جلسات موعظه‌ای و حلقات معنوی و روحانی است که غنچه جان دانش‌پژوهان در پرتو رهنمودهای استادان شکوفا می‌گردد. ۱ - توصیف اجمالیشکی نیست که بخش اعظم آموزش‌های اخلاقی در نظام حوزه در قالب درس‌های اخلاق قراردارد که ما در این نوشتار از آن به عنوان آموزش‌های اخلاقی، گفتاری نام می‌بریم. همان‌گونه که یک نوشته و یا کتاب اخلاقی برای طالب علوم دینی باارزش و مورد توجه است و به همان‌گونه که اسوه‌های اخلاقی در حوزه برای حوزویان سودمند و الهام‌بخش هستند به مراتب فزون‌تر از آن، آموزش‌هایی وجود دارد که به عنوان درس اخلاق در حوزه مرسوم و معمول است. مقصود از درس‌های اخلاق نشست‌هایی است که در آن استادی فرزانه و وارسته بر کرسی وعظ و نصیحت قرار گرفته و طلاب همچون پروانگان به دور شمع وجودش گرد آمده و از انفاس قدسیه‌اش سود می‌جویند که بیشترین بهره‌های معنوی در حوزه‌های علوم اسلامی از همین جلسات و حلقه‌های (موعظه) نشات می‌گرفته است. ۲ - موعظه از دیدگاه قرآناین شیوه آموزشی-تربیتی در حوزه نشات گرفته از تعلیمات قرآن کریم و سیره خاتم‌المرسلین و ائمه دین (صلوات‌الله‌علیهم‌اجمعین) است. قرآن مجید که کتاب انسان‌سازی است راه‌های گوناگونی را برای تربیت نفوس بشری بکار گرفته است که یکی از آن شیوه‌ها و روش‌ها روش موعظه و پند و اندرز است تا آنجا که خداوند گاهی خود را به عنوان پند دهنده معرفی کرده: «اِنَّ اللَّهَ یَاْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْاِحْسانِ وَ اِیتاءِ ذِی الْقُرْبی وَ یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُون؛ همانا خداوند فرمان به عدل و احسان می‌دهد و به بذل و عطاء خویشاوندان امر می‌کند و از کارهای زشت و ناپسند و ظلم باز می‌دارد به شما از روی مهربانی پند می‌دهد باشد که موعظه خدا را بپذیرید.» و در جایی دیگر از قرآن خود را بهترین پند دهنده و موعظه‌کننده خوانده است: «ان الله یامرکم ان تودوا الامانات الی اهلها و اذا حکمتم بین الناس ان تحکموا بالعدل ان الله نعما یعظکم به؛ خدا به شما امر می‌کند که امانت را به صاحبانش باز دهید و چون حاکم بین مردم شوید داوری به عدالت کنید همانا خدا شما را پند نیکو می‌دهد.» و در مقام دیگر قرآن را کتاب موعظه و اندرز بخش خوانده است: «هذا بیان للناس و هدی و موعظه للمتقین؛ این (قرآن) حجت و روشن‌گراست برای عموم مردم و راهنما و پندی برای پرهیزکاران.» و در آیات دیگری به پیامبرش فرمان می‌دهد که: در برخورد با مردم از روش (موعظه‌ای) بهره‌گیر و با آنان همچون اندرزدهنده دلسوز برخورد کن: «ادع الی سبیل ربک بالحکمه و الموعظه الحسنه؛ ای رسول ما مردم را با حکمت و موعظه نیکو به راه خدا دعوت کن).» «وعظهم و قل لهم فی انفسهم قولا بلیغا؛ به آنها نصیحت کن و بگفتار دلنشین با ایشان سخن گو.» و درسوره لقمان که بخشی از مواعظ آن مرد الهی را بیان می‌کند در توصیف این معلم اخلاق و مربی خود ساخته این‌گونه می‌فرماید: «واذ قال لقمان لابنه و هو یعظه؛ ای رسول ما یاد کن و قتی را که لقمان در مقام پند و موعظه به فرزندش گفت.» در مجموع با توجه به این آیات اهمیت موعظه و این که یکی از راه‌های هدایتی و تربیتی صحیح انسان برخورد کردن با او از راه پند و اندرز است به خوبی مشخص می‌شود. ۳ - موعظه در روایات و احادیثگذشته از قرآن کریم در کلمات رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و امیرالمومنین (علیه‌السّلام) و سایر ائمه دین (علیهم‌السّلام) نیز این مواعظ به چشم می‌خورد که نشانگر این معناست که آنان نیز برای تهذیب انسان‌ها به پیروی از قرآن از شیوه موعظه‌ای سود می‌جسته‌اند و بدین‌سان به پالایش جان رهروان می‌پرداخته‌اند و لذا می‌بینیم قسمت مهمی از سخنان رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را مواعظی تشکیل می‌دهد که در زمینه‌های مناسب ایراد شده است و همچنین بزرگ‌ترین بخش نهج‌البلاغه علی (علیه‌السّلام) را همین موعظه‌ها تشکیل می‌دهد به گونه‌ای که به گفته استاد شهید مطهری «از مجموع ۲۳۹ خطبه ۸۶ خطبه موعظه است و از مجموع ۷۹ نامه ۲۵ نامه تماما موعظه است و یا متضمن اندرز و موعظه.» و همین سیره و شیوه در کلمات سایر پیشوایان دینی نیز به چشم می‌خورند که خوانندگان را به موارد و منابع آن ارجاع می‌دهیم. [۸]
محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، ج۱۰، ص۴۶۸-۴۹۱.
[۹]
محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، ج۱۰، ص۵۴۰-۵۷۹.
۴ - مقوله موعظه در حوزهدرسهای اخلاق حوزه علوم دینی نیز در همین راستا قرار گرفته و از همان شیوه تربیتی قرآن کریم و رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و ائمه دین (علیهم‌السّلام) پیروی کرده است. آموزش‌های اخلاقی-گفتاری در حوزه از مقوله «موعظه» است زیرا مقصود از این آموزش‌ها بیداری، غفلت‌زدائی، یادآوری، به خود آمدن و غیره می‌باشد که همه این عناصر ارزشی در موعظه و نصیحت نهفته است و لذا باید از درس‌های اخلاق به عنوان «پیام روح» یاد کرد که سر و کارش با جان و روان حوزویان است و اگر مجموعه حوزه را همچون پیکری بدانیم قلب این مجموعه را نظام آموزشی و درس‌های اخلاق تشکیل می‌دهد. زیرا در این جلسات موعظه‌ای و حلقات معنوی و روحانی است که غنچه جان دانش‌پژوهان در پرتو رهنمودهای استادان شکوفا می‌گردد. چنانکه گفته‌اند: استعدادی در جان آدمی است که تحت تاثیر سخن قرار می‌گیرد البته این استعداد موقتی است. لذا گفته باید تکرار شود. پند و اندرزی که مستقیما از راه خیر و باطن و وجدان راه خود را به جان انسان‌ها باز کند آن را سخت به جنبش در آورده نهفته‌هایش را بر می‌انگیزد. و بالاخره جان انسان مانند سیل‌گیری است که هر لحظه احتیاج به لایروبی دارد. [۱۰]
سید قطب، محمد، روش تربیت در اسلام، ترجمه جعفری، ص۲۵۴.
از این‌روست که همواره درس‌های اخلاق مورد سفارش بزرگان حوزوی بوده و پنددهی و نصیحت کردن به طلاب را یکی از و ظائف نخستین اساتید بر شمرده‌اند.چنانکه مرحوم شهید ثانی می‌نویسد: «معلم باید در خاتمه درس خود نکات ظریف اخلاقی و حکمت و اندرز و مطالبی را که قلب و اندرون انسان را تصفیه و پالایش می‌کند به شاگردان القاء نماید تا خالصانه و همراه با خشوع و خلوص نیت و صفای باطن از جلسه درس پراکنده شوند، زیرا بحث و مذاکره علمی خشک و عاری از مسائل عاطفی و اخلاقی نیروئی را در دل‌ها بهم می‌رساند که گاهی از قساوت و سخت دلی سر بر می‌آورد. لذا مطالب سودمند و اخلاقی می‌تواند در هر لحظه و زمانی عامل محرک دانشجو باشد تا به علم و دانش روی آورد و در صدد استکمال معنوی خویش برآید و هیچ انگیزه‌ای بهتر و سودمندتر از نصایح اخلاقی معلم نیست.» [۱۱]
حجتی، سیدمحمدباقر، آداب تعلیم و تعلم دراسلام، ص۳۲۵.
از آن زمانی که رهبری و راهنمائی امت مسلمان به دست دانشوران و فقیهان شایسته سپرده شد همواره مرکزی به عنوان حوزه و مدرسه علوم دینی درسراسر عالم اسلام پایه‌ریزی شده است که در این حوزه‌ها همراه رشد فکری و توسعه آگاهی‌های دینی، فراگیری ارزش‌های اخلاقی حوزویان نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده تا آنجا که هر جا محفل درس و مرکز تعلیم دانش تشکیل گشته است هم‌دوش آن مجلس وعظ و نصیحت به عنوان بازوی توانای آن علوم نیز مطرح بوده است. ۵ - پانویس
۶ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «آموزش‌های اخلاقی در حوزه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۱/۱۷. |